U tuyến nước bọt là tình trạng tăng trưởng bất thường hiếm gặp ở tuyến nước bọt. Tuyến nước bọt nằm ở phía sau khoang miệng và có nhiệm vụ tiết nước bọt giúp cơ thể tiêu hóa thức ăn. Tuyến nước bọt chính bao gồm tuyến mang tai (nằm hai bên sườn mặt), tuyến dưới hàm và tuyến dưới lưỡi. Các tuyến phụ bắt đầu từ vòm miệng và nằm dọc trong khoang miệng, xoang, mũi. Các tuyến này chỉ có thể thấy dưới kính hiển vi.

Các khối u tuyến nước bọt chiếm vào khoảng 0,2 - 0,6 % các loại khối u và 2- 4 % các khối u vùng đầu cổ. Tỷ lệ mắc hàng năm u tuyến nước bọt trên toàn thế giới khoảng 0,4 - 6,5 ca/100.000 dân.

Ở Việt Nam ước tính có khoảng 0,6 - 0,7 ca u tuyến nước bọt mới mắc/100.000 dân. U tuyến nước bọt chủ yếu gặp ở các tuyến nước bọt chính, trong đó u tuyến mang tai là 70%, tuyến dưới hàm là 8%, còn lại 22% gặp ở tuyến dưới lưỡi và các tuyến nước bọt phụ. Có đến 75% u tuyến mang tai là lành tính, 50% u tuyến dưới hàm và 80% u tuyến nước bọt phụ được tìm thấy là ác tính.

U tuyến nước bọt có lây không? U tuyến nước bọt không lây từ người này qua người khác. Điều trị khối u tuyến nước bọt thường liên quan đến phẫu thuật. Phương pháp điều trị cho khối u tuyến nước bọt cũng có thể bao gồm xạ trị và hóa trị.

Các khối u tuyến nước bọt là rất hiếm, chiếm ít hơn 10 phần trăm của tất cả các khối u đầu và cổ. Không rõ nguyên nhân gây ra khối u tuyến nước bọt.

Các nghiên cứu chỉ ra rằng ung thư tuyến nước bọt xảy ra khi một số tế bào trong tuyến nước bọt phát triển đột biến trong DNA của chúng. Các đột biến cho phép các tế bào phát triển và phân chia nhanh chóng. Các tế bào bị đột biến tiếp tục sống khi các tế bào khác sẽ chết. Các tế bào tích lũy tạo thành một khối u có thể xâm lấn mô gần đó. Các tế bào ung thư có thể vỡ ra và lan rộng (di căn) đến các khu vực xa của cơ thể.

Triệu chứng cơ năng

• Triệu chứng u tuyến nước bọt thường nghèo nàn, biểu hiện là một khối u vùng dưới hàm, cổ (tuyến dưới hàm), ở góc hàm hay ở mặt (tuyến mang tai), khối sưng lên ở sàn miệng (tuyến dưới lưỡi).

• Đặc điểm của u: xuất hiện đã lâu, tiến triển chậm, có thể không đau, nếu đau ở vùng u gợi ý là khối u ác tính. Khối u có thể tăng kích thước nhanh do viêm nhiễm, chảy máu trong u.

• Về vị trí của các tuyến nước bọt phụ và u tuyến có thể gặp ở nhiều nơi, mỗi khối u ở vị trí khác nhau sẽ gây ra các triệu chứng tại chỗ khác nhau. Chảy máu hoặc ngạt mũi có thể là dấu hiệu đầu tiên của khối u tuyến nước bọt phụ tại vách ngăn mũi. Trong khi các khối u ở đáy lưỡi lại gây cảm giác nuốt vướng và nghẹn. Các khối u ở vùng miệng lại có thể gây khít hàm…

Triệu chứng thực thể

• U lành tính: biểu hiện u tròn, ranh giới rõ, mật độ chắc, di động; khi u ở sâu, viêm xơ hóa thì di động hạn chế; không có dấu hiệu thần kinh hoặc xâm lấn da.

• U ác tính: u cứng, chắc, ranh giới không rõ, di động hạn chế hoặc cố định khi u xâm lấn vào cơ hoặc xương hàm dưới, có thể gây liệt nhẹ môi dưới, xâm lấn da hoặc loét mặt da, có thể di căn hạch cổ hoặc di căn phổi, xương.

Triệu chứng cận lâm sàng

• Siêu âm: là một phương pháp dễ thực hiện, có giá trị cao trong chẩn đoán; góp phần khẳng định chẩn đoán lâm sàng, xác định vị trí u ở trong nhu mô hay ngoài tuyến, u đặc hay u nang, u hay là hạch. Trong một số trường hợp, siêu âm có thể đem lại một số thông tin giúp phân biệt u lành với u ác. U lành tính thường có một độ đồng nhất, bờ rõ nét. U ác thường có mật độ âm không đồng nhất, bờ không đều và có thể hoại tử trung tâm u.

• Chụp cắt lớp vi tính hoặc chụp cộng hưởng từ: Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh này mang lại rất nhiều thông tin trong việc đánh giá bệnh lý u tuyến nước bọt, mật độ, kích thước u, ranh giới, độ xâm lấn của u vào tổ chức xung quanh. Chụp cộng từ có lợi còn cho hình ảnh không gian ba chiều rõ nét giữa u tuyến và mô bình thường, không làm tăng kích thước u do tia X

• Chọc hút tế bào bằng kim nhỏ: phương pháp này góp phần chẩn đoán phân biệt viêm tuyến, khối u, các hạch lympho lân cận.

• Tuổi cao: khối u tuyến nước bọt có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi, nhưng chúng thường xảy ra nhất ở người lớn tuổi.

• Tiếp xúc với bức xạ. Bức xạ, chẳng hạn như bức xạ được sử dụng để điều trị ung thư đầu và cổ, làm tăng nguy cơ khối u tuyến nước bọt.

• Nơi làm việc tiếp xúc với một số chất. Những người làm việc với một số chất có thể tăng nguy cơ khối u tuyến nước bọt. Các công việc liên quan đến khối u tuyến nước bọt bao gồm những công việc liên quan đến sản xuất cao su, khai thác amiăng và hệ thống ống nước.

• Tiếp xúc với virus khiến bạn có nguy cơ ung thư tuyến nước bọt bao gồm HIV và virus RBV (Epstein-Barr)

• Điều trị I131 có thể làm tăng tỷ lệ u tuyến nước bọt

• Lạm dụng chụp X quang nha khoa hoặc X quang vùng đầu cổ có thể là yếu tố làm thúc đẩy quá trình khởi phát khối u.

• Lạm dụng rượu và thuốc lá: một vài nghiên cứu gần đây cho thấy việc lạm dụng rượu và thuốc lá có liên quan tới u Warthin (u tuyến lympho).

• Ô nhiễm môi trường, dinh dưỡng kém cũng góp phần làm tăng nguy cơ mắc u tuyến nước bọt.

• Hạn chế uống rượu, bia, hút thuốc lá

• Cung cấp đầy đủ dinh dưỡng hàng ngày

Chẩn đoán khối u tuyến nước bọt bao gồm:

• Khám lâm sàng: Bác sĩ sẽ cảm thấy hàm, cổ và cổ của bạn bị vón cục hoặc sưng.

• Xét nghiệm hình ảnh: các xét nghiệm hình ảnh, chẳng hạn như chụp cộng hưởng từ (MRI) và chụp cắt lớp vi tính (CT), có thể giúp xác định kích thước và vị trí của khối u tuyến nước bọt

• Sinh thiết: Lấy một mẫu bệnh phẩm tại vị trí khối u để xét nghiệm trong phòng thí nghiệm để xác định xem khối u có phải là ung thư hay không.

• Xác định mức độ ung thư tuyến nước bọt: nếu được chẩn đoán mắc bệnh ung thư tuyến nước bọt, bác sĩ sẽ xác định mức độ (giai đoạn) của bệnh ung thư.

Phương pháp điều trị tốt nhất với các khối u tuyến nước bọt là phẫu thuật, làm xét nghiệm mô bệnh học. Việc cắt bỏ rộng đến đâu là do các tuýp mô học và đặc điểm giải phẫu quyết định.

• U tuyến mang tai: u lành tính cắt thùy nông hay thùy sâu nhưng cần bảo tồn dây thần kinh VII. U ác tính tùy theo kích thước, độ xâm lấn mà quyết định chỉ cắt thùy nông hay cắt toàn bộ tuyến cùng dây VII.

• U tuyến dưới hàm dù lành hay ác tính cũng cần phải loại bỏ tuyến. Nếu trên lâm sàng có hạch cần phải nạo vét hạch.

• U tuyến dưới lưỡi: lấy bỏ toàn bộ khối u và tổ chức tuyến, tránh làm tổn thương sàn miệng.

Điều trị khối u tuyến nước bọt phụ thuộc vào loại, kích thước và giai đoạn của khối u tuyến nước bọt bao gồm phẫu thuật, có hoặc không có xạ trị.

Phẫu thuật

Phẫu thuật cho khối u tuyến nước bọt có thể bao gồm:

• Loại bỏ một phần của tuyến nước bọt bị ảnh hưởng.

• Loại bỏ toàn bộ tuyến nước bọt trong trường hợp khối u lớn hơn

• Loại bỏ các hạch bạch huyết ở cổ nếu có bằng chứng cho thấy ung thư đã lan đến các hạch bạch huyết ở cổ

• Phẫu thuật tái tạo. Sau khi phẫu thuật để loại bỏ khối u, bác sĩ có thể đề nghị phẫu thuật tái tạo để sửa chữa khu vực. Trong quá trình phẫu thuật tái tạo, bác sĩ phẫu thuật làm việc để sửa chữa cải thiện khả năng nhai, nuốt, nói hoặc thở, có thể cần ghép da, mô hoặc dây thần kinh từ các bộ phận khác của cơ thể để xây dựng lại các khu vực trong miệng, cổ họng hoặc hàm của bạn.

Phẫu thuật tuyến nước bọt có thể khó khăn vì một số dây thần kinh quan trọng nằm trong và xung quanh các tuyến. Loại bỏ các khối u liên quan đến các dây thần kinh quan trọng có thể yêu cầu làm tổn thương các dây thần kinh, gây tê liệt một phần khuôn mặt của bạn (rủ mặt). Bác sĩ phẫu thuật chăm sóc để bảo tồn các dây thần kinh này bất cứ khi nào có thể. Trong một số trường hợp, dây thần kinh bị đứt có thể được sửa chữa với dây thần kinh lấy từ các khu vực khác trên cơ thể.

Xạ trị

• Xạ trị khi được chẩn đoán mắc bệnh ung thư tuyến nước bọt,  sử dụng các chùm năng lượng mạnh, như tia X và proton, để tiêu diệt các tế bào ung thư.

• Một loại xạ trị mới hơn sử dụng các hạt gọi là neutron có thể hiệu quả hơn trong điều trị một số bệnh ung thư tuyến nước bọt. Cần nghiên cứu thêm để hiểu được lợi ích và rủi ro của phương pháp điều trị này.

• Xạ trị có thể được sử dụng sau phẫu thuật để tiêu diệt bất kỳ tế bào ung thư nào còn sót lại. Nếu phẫu thuật là không thể vì một khối u rất lớn hoặc nằm ở một nơi khiến việc loại bỏ quá rủi ro, bác sĩ có thể đề nghị xạ trị một mình hoặc kết hợp với hóa trị.

Hóa trị

Hóa trị là một loại thuốc sử dụng hóa chất để tiêu diệt các tế bào ung thư. Hóa trị hiện không được sử dụng như một phương pháp điều trị tiêu chuẩn cho bệnh ung thư tuyến nước bọt, nhưng các nhà nghiên cứu đang nghiên cứu sử dụng nó.

Hóa trị có thể là một lựa chọn cho những người bị ung thư tuyến nước bọt tiến triển. Đôi khi nó được sử dụng kết hợp với xạ trị.

Theo dõi điều trị

• Tái khám đúng lịch để theo dõi tiến triển của khối u cũng như khả năng tái phát của khối u sau điều trị;

• Xét nghiệm thường xuyên theo chỉ định của bác sĩ để phát hiện ung thư càng sớm càng tốt.

• Bổ sung dinh dưỡng và uống nhiều nước.